2022-12-23 12:27 AM
بسم الله الرحمن الرحیم
در برخی منابع شیعه و اهل سنت روایاتی در مورد سایه نداشتن پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) وارد شده است. البته برخی روایات این باب دارای ضعف سند اند و تعداد معدودی از نظر سندی قابل اعتماد و اطمینان اند. نهایتا این مطلب مستند به خبر واحد خواهد بود که در ادامه به برخی از این روایات اشاره خواهد شد:
ابن جوزی در کتاب الوفاء باحوال المصطفی(صلی الله علیه و آله) از ابن عباس نقل می کند: لم یکن لرسول الله(صلی الله علیه و آله) ظل و لم یقم مع شمس قط الا غلب ضووه ضوء الشمس؛ پیامبر(صلی الله علیه و آله) سایه نداشت و هرگاه زیر نور آفتاب قرار می گرفت، نورش بر نور آفتاب غلبه می کرد.(1) در کتاب الشفاء بتعریف حقوق المصطفی(صلی الله علیه و آله) نیز چنین روایت شده: انه کان لا ظل شخصه فی شمس و لا قمر لانه کان نورا؛ برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) زیر نور خورشید و ماه سایه ای وجود نداشت؛ چرا که او نور بود.(2) علاوه بر کتب مذکور، دیگر روایان و دانشمندان اهل سنت نیز به این مطلب اشاره کرده اند؛ مانند: مرداوی در الانصاف(3)، ابن سبع در خصائص، سیوطی در الخصائص الکبری(4)، قسطلانی در المواهب(5).
اما در منابعِ رواییِ امامیه نیز این مطلب هم برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) و هم ائمه(علیهم السلام) نقل شده است. مرحوم کلینی در این رابطه از قول امام باقر(علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمود: كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) ثَلَاثَةٌ لَمْ تَكُنْ فِي أَحَدٍ غَيْرِهِ لَمْ يَكُنْ لَهُ فَيْءٌ وَ كَانَ لَا يَمُرُّ فِي طَرِيقٍ فَيُمَرُّ فِيهِ بَعْدَ يَوْمَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ إِلَّا عُرِفَ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ فِيهِ لِطِيبِ عَرْفِهِ وَ كَانَ لَا يَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا بِشَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ.(6) همین روایت در کتاب مکارم الاخلاق(7) مرحوم طبرسی و مناقب(8) ابن شهر آشوب نیز مطرح شده است. شیخ صدوق نیز در کتاب خصال، ضمن برشمردن اوصاف دهگانه امام، از امام صادق(علیهم السلام) چنین نقل می کند: ... تنام عینه و لا تنام قلبه و لا یکون له فیء ...(9) ایشان در کتاب من لا یحضره الفقیه نیز سایه نداشتن امام را از علامات او بیان می کند.(10)
در مورد سند روایات اهل سنت باید گفت که ایندو روایت سلسله سند نداشته و ضمنا روایتی در مورد سایه نداشتن پیامبر(صلی الله علیه و آله) در صحاح سته بیان نشده است. این عدم نقل در کتب معتبر ممکن است به دلیل ضعف سند این روایات بوده باشد.
اما در مورد سند روایات بیان شده در منابع شیعه، روایت وارد شده در کافی بعلت وجود راویان ضعیف قابل قبول نیست. البته روایت مطرح شده در کتاب شریف من لا یحضره الفقیه دارای سند قابل اعتماد است. همچنین روایتی در کتاب کمال الدین و تمام النعمة(11) در مورد اوصاف حضرت حجت(علیه السلام) بیان شده که آنهم از نظر سندی بلااشکال است.
با توجه به روایات ذکر شده، در ضمن چند نکته می توان بحث را ادامه داد:
1. وجود چنین خصوصیتی اگر در تمام اوقات برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) یا امام(علیه السلام) ثابت بوده است، باید دیگر راویان و اصحاب ایشان نیز بطور مستوفی به آن می پرداختند. در حالی که صحاح سته به آن نپرداخته و در کتب شیعه نیز بطور مختصر به آن پرداخته اند.
2. با توجه به برخی آیات قرآن که پیامبر(صلی الله علیه و آله) را همانند دیگر انسانها معرفی می کند، مانند: وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَكاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ؛ و اگر آن پيامبر را از ميان فرشتگان بر مى گزيديم باز هم او را به صورت مردى مى فرستاديم و اين خلط و اشتباه كه پديد آورده اند بر جاى مى نهاديم.(12) و همچنین آیه شریفه: قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَيَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِد؛ بگو: من انسانى هستم همانند شما، به من وحى مى شود. هرآينه خداى شما خدايى است يكتا.(13) می توان گفت سایه نداشتن دائمی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به روشنی او را از دیگر همنوعان ممتاز می کرد و اعتراض هایی از این قبیل که او نیز مانند ما غذا می خورد و در بازار راه می رود(14) را از بین می برد.
3. با توجه به روایات مطرح شده در منابع شیعی، سایه نداشتن اختصاص به پیامبر(صلی الله علیه و آله) نداشته و امام(علیهم السلام) نیز از چنین خصوصیتی برخوردار است.
4. در برخی از روایات مذکور می توان سایه نداشتن امام را حمل بر معنای مجازی کرد؛ مانند روایتی که در مورد امام زمان(عج) وارد شده است؛ سایه نداشتن ایشان می تواند به معنای گستردگی عدالت ایشان یا عدم همتا برای امام(عج) باشد.(15)
بنابراین روایات مذکور، اولا؛ خبر واحد محسوب می شوند(16) و ثانیا؛ اگر هم چنین خصوصیتی را برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) یا امام(علیه السلام) ثابت کنند، بدلیل عدم نقل متعدد و معتبر در منابع دسته اول روایی، نهایتا می توان به اتفاق افتادن آن در برخی ازمنه و آنهم به عنوان معجزه یا کرامت معتقد شد.
1. الوفاء باحوال المصطفی، ص412.
2. الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، ج1، ص368.
3. الانصاف، ج8، ص43.
4. الخصائص الکبری، ج1، ص117.
5. المواهب، ج2، ص85.
6. الكافي ؛ ج1 ؛ ص442.
7. مکارم الاخلاق، ص34.
8. المناقب، ج1، ص124.
9. الخصال، ج2، ص428.
10. من لا یحضره الفقیه، ج4، ص418.
11. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص371.
12. سوره انعام، آیه 9.
13. سوره كهف؛ آيه 110.
14. سوره فرقان، آیه7.
15. پژوهشی درباره روایات سایه نداشتن پیامبر(ص) و ائمه(ع) در منابع فریقین، مجله علوم حدیث، ص65.
16. اگر چه تعداد انها بیش از سه روایت است، اما بدلیل اختلاف در متن و یکی نبودن آنها، نمی توان این روایات را مستفیض دانست.
در برخی منابع شیعه و اهل سنت روایاتی در مورد سایه نداشتن پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) وارد شده است. البته برخی روایات این باب دارای ضعف سند اند و تعداد معدودی از نظر سندی قابل اعتماد و اطمینان اند. نهایتا این مطلب مستند به خبر واحد خواهد بود که در ادامه به برخی از این روایات اشاره خواهد شد:
ابن جوزی در کتاب الوفاء باحوال المصطفی(صلی الله علیه و آله) از ابن عباس نقل می کند: لم یکن لرسول الله(صلی الله علیه و آله) ظل و لم یقم مع شمس قط الا غلب ضووه ضوء الشمس؛ پیامبر(صلی الله علیه و آله) سایه نداشت و هرگاه زیر نور آفتاب قرار می گرفت، نورش بر نور آفتاب غلبه می کرد.(1) در کتاب الشفاء بتعریف حقوق المصطفی(صلی الله علیه و آله) نیز چنین روایت شده: انه کان لا ظل شخصه فی شمس و لا قمر لانه کان نورا؛ برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) زیر نور خورشید و ماه سایه ای وجود نداشت؛ چرا که او نور بود.(2) علاوه بر کتب مذکور، دیگر روایان و دانشمندان اهل سنت نیز به این مطلب اشاره کرده اند؛ مانند: مرداوی در الانصاف(3)، ابن سبع در خصائص، سیوطی در الخصائص الکبری(4)، قسطلانی در المواهب(5).
اما در منابعِ رواییِ امامیه نیز این مطلب هم برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) و هم ائمه(علیهم السلام) نقل شده است. مرحوم کلینی در این رابطه از قول امام باقر(علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمود: كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) ثَلَاثَةٌ لَمْ تَكُنْ فِي أَحَدٍ غَيْرِهِ لَمْ يَكُنْ لَهُ فَيْءٌ وَ كَانَ لَا يَمُرُّ فِي طَرِيقٍ فَيُمَرُّ فِيهِ بَعْدَ يَوْمَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ إِلَّا عُرِفَ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ فِيهِ لِطِيبِ عَرْفِهِ وَ كَانَ لَا يَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا بِشَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ.(6) همین روایت در کتاب مکارم الاخلاق(7) مرحوم طبرسی و مناقب(8) ابن شهر آشوب نیز مطرح شده است. شیخ صدوق نیز در کتاب خصال، ضمن برشمردن اوصاف دهگانه امام، از امام صادق(علیهم السلام) چنین نقل می کند: ... تنام عینه و لا تنام قلبه و لا یکون له فیء ...(9) ایشان در کتاب من لا یحضره الفقیه نیز سایه نداشتن امام را از علامات او بیان می کند.(10)
در مورد سند روایات اهل سنت باید گفت که ایندو روایت سلسله سند نداشته و ضمنا روایتی در مورد سایه نداشتن پیامبر(صلی الله علیه و آله) در صحاح سته بیان نشده است. این عدم نقل در کتب معتبر ممکن است به دلیل ضعف سند این روایات بوده باشد.
اما در مورد سند روایات بیان شده در منابع شیعه، روایت وارد شده در کافی بعلت وجود راویان ضعیف قابل قبول نیست. البته روایت مطرح شده در کتاب شریف من لا یحضره الفقیه دارای سند قابل اعتماد است. همچنین روایتی در کتاب کمال الدین و تمام النعمة(11) در مورد اوصاف حضرت حجت(علیه السلام) بیان شده که آنهم از نظر سندی بلااشکال است.
با توجه به روایات ذکر شده، در ضمن چند نکته می توان بحث را ادامه داد:
1. وجود چنین خصوصیتی اگر در تمام اوقات برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) یا امام(علیه السلام) ثابت بوده است، باید دیگر راویان و اصحاب ایشان نیز بطور مستوفی به آن می پرداختند. در حالی که صحاح سته به آن نپرداخته و در کتب شیعه نیز بطور مختصر به آن پرداخته اند.
2. با توجه به برخی آیات قرآن که پیامبر(صلی الله علیه و آله) را همانند دیگر انسانها معرفی می کند، مانند: وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَكاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ؛ و اگر آن پيامبر را از ميان فرشتگان بر مى گزيديم باز هم او را به صورت مردى مى فرستاديم و اين خلط و اشتباه كه پديد آورده اند بر جاى مى نهاديم.(12) و همچنین آیه شریفه: قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَيَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِد؛ بگو: من انسانى هستم همانند شما، به من وحى مى شود. هرآينه خداى شما خدايى است يكتا.(13) می توان گفت سایه نداشتن دائمی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به روشنی او را از دیگر همنوعان ممتاز می کرد و اعتراض هایی از این قبیل که او نیز مانند ما غذا می خورد و در بازار راه می رود(14) را از بین می برد.
3. با توجه به روایات مطرح شده در منابع شیعی، سایه نداشتن اختصاص به پیامبر(صلی الله علیه و آله) نداشته و امام(علیهم السلام) نیز از چنین خصوصیتی برخوردار است.
4. در برخی از روایات مذکور می توان سایه نداشتن امام را حمل بر معنای مجازی کرد؛ مانند روایتی که در مورد امام زمان(عج) وارد شده است؛ سایه نداشتن ایشان می تواند به معنای گستردگی عدالت ایشان یا عدم همتا برای امام(عج) باشد.(15)
بنابراین روایات مذکور، اولا؛ خبر واحد محسوب می شوند(16) و ثانیا؛ اگر هم چنین خصوصیتی را برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) یا امام(علیه السلام) ثابت کنند، بدلیل عدم نقل متعدد و معتبر در منابع دسته اول روایی، نهایتا می توان به اتفاق افتادن آن در برخی ازمنه و آنهم به عنوان معجزه یا کرامت معتقد شد.
1. الوفاء باحوال المصطفی، ص412.
2. الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، ج1، ص368.
3. الانصاف، ج8، ص43.
4. الخصائص الکبری، ج1، ص117.
5. المواهب، ج2، ص85.
6. الكافي ؛ ج1 ؛ ص442.
7. مکارم الاخلاق، ص34.
8. المناقب، ج1، ص124.
9. الخصال، ج2، ص428.
10. من لا یحضره الفقیه، ج4، ص418.
11. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص371.
12. سوره انعام، آیه 9.
13. سوره كهف؛ آيه 110.
14. سوره فرقان، آیه7.
15. پژوهشی درباره روایات سایه نداشتن پیامبر(ص) و ائمه(ع) در منابع فریقین، مجله علوم حدیث، ص65.
16. اگر چه تعداد انها بیش از سه روایت است، اما بدلیل اختلاف در متن و یکی نبودن آنها، نمی توان این روایات را مستفیض دانست.