ولی :
اصل الواحد در ماده، واقع شدن چيزي در وراي (پسِ) چيزي، همراه با رابطه اي ميان آن دو است و وَراء؛ اعمّ از جلو و پشت است؛
ضمناً آن دو چيز مي توانند از جهت وجودي يا به لحاظ محلّ و اعتبار، متفاوت باشند و اين رابطه هم ميتواند حسنه (خوب) يا سيّئه (بد) باشد.
اما مفاهيم حُبّ (دوستي)، قرب (نزديكي)، نصر (ياري) و مُتابعة (پيروي): برحسب اختلاف موارد، از آثار اصل هستند و از مصاديق آن:
وَلايَة؛ به معناي تدبير امور ديگري و اقدام به كفايت جريان زندگي اوست؛
زيرا وَلي و مُتَوَلّي در وراي مُتولّي عليه واقع مي شوند و رابطه ميان آنها تدبير امور و اقدام به انجام آن است.
سوره مباركه مائده آيه 51:
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ،
ای كسانی كه ايمان آوردهايد، يهود و نصاری را دوستانِ [خود] مگيريد [كه] بعضی از آنان دوستان بعضی ديگرند. و هر كس از شما آنها را به دوستی گيرد، از آنان خواهد بود.
پس ولي كسي است كه به ولايت و تدبير متّصف است و مُتَوَلّي كسي است كه وَلي اختيار ميكند، يا كسي است كه توليت و ولايت بر ديگري را برميگزيند و مَولي از همين معناست:
كه اين كلمه در اصل، اسم مكان به معناي محلّ ولايت است؛ يعني كسي كه مفهوم توليت در او تحقق مييابد. پس او مصداقي براي ظهور ولايت است.
سوره مباركه انفال آيه 40:
فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاكُمْ نِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصِيرُ،
پس بدانيد كه خدا سرور شماست. چه نيكو سرور و چه نيكو ياوری است.
سوره مباركه مريم آيه 5:
وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً،
و من پس از خويشتن از بستگانم بيمناكم و زنم نازاست.
يعني بر مَوالي (كساني كه تحت ولايتند)، يا كساني كه پس از من وَلي ميشوند، ميترسم.
اما تعبير به مَولي به جاي وَلي، در اينگونه موارد: براي اشاره به تعظيم و تجليل مقام خداي سبحان است؛ زيرا صيغه مَفعَل - كه اسم مكان است بر تمركز فعل، محل تجمّع، ورود و صدور آن دلالت ميكند؛ و اين برخلاف صيغه فَعيل (وَليّ) است كه بر اتّصاف به صفتي دلالت دارد. همچنين از ديگر مصاديق اصل: مفهوم أولويّة است و أولي كسي است كه شايسته تر است به اينكه در وراي چيزي - همراه با وجود رابطه اي ميان آنها - واقع شود.
سوره مباركه آلعمران آيه 68:
إِنَ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُ،
در حقيقت، نزديكترين مردم به ابراهيم، همان كسانی هستند كه او را پيروی كرده اند.يعني مناسبتر و لايقتر در جهت وقوع و استقرار در وراي مقام ابراهيم (ع) و نزديكي عملي به او: پيروان او و اين پيامبر و مؤمنان هستند.
سوره مباركه قيامت آيه 35:
أَوْلی لَكَ فَأَوْلی
ثُمَ أَوْلی لَكَ فَأَوْلی،
وای بر تو! پس وای [بر تو!]/ بازهم وای بر تو! وای بر تو!
يعني اين ابتلائات و سختيها در مورد اين انسان جاهل تكذيب كننده، در وراي افراد ديگر واقع مي شود و واقع شدن اين سختيها در حقّ او، شايسته ترين چيز است.
از ديگر مصاديق اصل: تَوليَة است كه به معناي واقع كردن چيزي در امري است كه پيش از چيزي است كه گذشته است. مثلاً:
وَلّي وَجهَهُ عنه: يعني صورتش را در پسِ چيزي قرار داد كه تا پيش از اين در آن بود و آن را از مواجهه گذشته اش به چيزي كه پيش از آن بود، برگرداند.
سوره مباركه بقره آيه 142:
سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ التي كانوا عليها،
به زودی مردم كم خرد خواهند گفت: چه چيز آنان را از قبلهای كه بر آن بودند رويگردان كرد؟مردمان سفيه ميگويند: چه چيزي ايشان را از قبلهشان به وَراء (پشت) آن برگرداند؟!
سوره مباركه انفال آيه 16:
وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لقتال،
و هر كه در آن هنگام به آنان پشت كند- مگر آنكه [هدفش] كناره گيری برای نبردی [مجدّد]ي
عني هر كس در جنگ، پشتش را به سوي كافران برگردانَد، خشم خدا را براي خود برگزيده است. پس تَوليَة به اين معناست كه كسي خود يا ديگري را در پسِ امري معهود و شناخته شده قرار دهد، يا كسي را به عنوان وَلي و برپا دارنده و مدبّر براي اداره امور بگمارد. ضمناً تَوليت در عُرف: به معناي ولايت مطلق به كار ميرود. اما يكي ديگر از مصاديق اصل: تَوَلِّي است، كه به معناي اختيار ولايت است؛ به اين صورت كه استقرار در وراي مُتولّي عليه را برگزيند تا امورش را تدبير كند.
سوره مباركه اعراف آيه 196:
إِنَ وَلِيِّيَ اللَّهُ الذي نزل الكتاب وَ هُوَ يَتَوَلَّی الصَّالِحِينَ،
بی ترديد، سرور من آن خدايی است كه قرآن را فرو فرستاده، و همو دوستدار شايستگان است.
يعني خداوند، وليّ من است و او ولايت بر صالحان را اختيار ميكند.
همچنين تَوَلّي به معناي إدبار (پشت كردن) و إعراض (روي گرداندن) به كار ميرود؛ و اين معنا از لوازم ولايت است؛ زيرا ولايت، با انحراف و برگشتن از موارد ديگر، ملازمت دارد.
پس در اينجا، جهت ولايت و واقع شدن در وراي چيزي مورد نظر است و مفهوم اعراض، به دلالت التزامي فهميده ميشود. ضمن اينكه إعراض هم ميتواند از مصاديق اصل باشد؛ به اين شرط كه به معناي واقع شدن در وَراي امر اول باشد؛ يعني خارج شدن از برنامه معهود و شناخته شده به ماوراي آن.
سوره مباركه اعراف آيه 79:
فَتَوَلَّی عَنْهُمْ وَ قالَ يا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسالَةَ رَبِّي،
پس [صالح] از ايشان روی برتافت و گفت: ای قوم من، به راستی، من پيام پروردگارم را به شما رساندم.
ذكر كلمه عن، به طور صريح بر إعراض دلالت ميكند؛ ولي نه اعراض مطلق؛ بلكه إعراض و خروج از واقع شدن در وراء (پشت) چيزي.
سوره مباركه آل عمران آيه 32:
فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ،
پس اگر رويگردان شدند، قطعاً خداوند كافران را دوست ندارد.
پس روشن شد كه اصل ثابت در ماده: وقوع چيزي در وراي چيزي است؛ خواه به منظور تربيت و تدبير باشد. مانند: مقام ولايت، يا به منظور مخالفت، دشمني و إعراض؛ مانند: واقع شدن در محلي، در مقابل چيزي و در جهت پشت كردن به آن. همچنين در مُعتِق (آزاد كننده)، مُعتَق (آزاد كرده)، ياور، عمو، پسرعمو، هم پيمان، گروه، صاحب (همنشين) و همسايه: واقع شدن در وراي ايشان لحاظ ميشود. (همه اين موارد، معناهايي هستند كه لغويان براي دو واژه مولا و وَلي برشمرده اند.)
اصل الواحد در ماده، واقع شدن چيزي در وراي (پسِ) چيزي، همراه با رابطه اي ميان آن دو است و وَراء؛ اعمّ از جلو و پشت است؛
ضمناً آن دو چيز مي توانند از جهت وجودي يا به لحاظ محلّ و اعتبار، متفاوت باشند و اين رابطه هم ميتواند حسنه (خوب) يا سيّئه (بد) باشد.
اما مفاهيم حُبّ (دوستي)، قرب (نزديكي)، نصر (ياري) و مُتابعة (پيروي): برحسب اختلاف موارد، از آثار اصل هستند و از مصاديق آن:
وَلايَة؛ به معناي تدبير امور ديگري و اقدام به كفايت جريان زندگي اوست؛
زيرا وَلي و مُتَوَلّي در وراي مُتولّي عليه واقع مي شوند و رابطه ميان آنها تدبير امور و اقدام به انجام آن است.
سوره مباركه مائده آيه 51:
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ،
ای كسانی كه ايمان آوردهايد، يهود و نصاری را دوستانِ [خود] مگيريد [كه] بعضی از آنان دوستان بعضی ديگرند. و هر كس از شما آنها را به دوستی گيرد، از آنان خواهد بود.
پس ولي كسي است كه به ولايت و تدبير متّصف است و مُتَوَلّي كسي است كه وَلي اختيار ميكند، يا كسي است كه توليت و ولايت بر ديگري را برميگزيند و مَولي از همين معناست:
كه اين كلمه در اصل، اسم مكان به معناي محلّ ولايت است؛ يعني كسي كه مفهوم توليت در او تحقق مييابد. پس او مصداقي براي ظهور ولايت است.
سوره مباركه انفال آيه 40:
فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاكُمْ نِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصِيرُ،
پس بدانيد كه خدا سرور شماست. چه نيكو سرور و چه نيكو ياوری است.
سوره مباركه مريم آيه 5:
وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً،
و من پس از خويشتن از بستگانم بيمناكم و زنم نازاست.
يعني بر مَوالي (كساني كه تحت ولايتند)، يا كساني كه پس از من وَلي ميشوند، ميترسم.
اما تعبير به مَولي به جاي وَلي، در اينگونه موارد: براي اشاره به تعظيم و تجليل مقام خداي سبحان است؛ زيرا صيغه مَفعَل - كه اسم مكان است بر تمركز فعل، محل تجمّع، ورود و صدور آن دلالت ميكند؛ و اين برخلاف صيغه فَعيل (وَليّ) است كه بر اتّصاف به صفتي دلالت دارد. همچنين از ديگر مصاديق اصل: مفهوم أولويّة است و أولي كسي است كه شايسته تر است به اينكه در وراي چيزي - همراه با وجود رابطه اي ميان آنها - واقع شود.
سوره مباركه آلعمران آيه 68:
إِنَ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُ،
در حقيقت، نزديكترين مردم به ابراهيم، همان كسانی هستند كه او را پيروی كرده اند.يعني مناسبتر و لايقتر در جهت وقوع و استقرار در وراي مقام ابراهيم (ع) و نزديكي عملي به او: پيروان او و اين پيامبر و مؤمنان هستند.
سوره مباركه قيامت آيه 35:
أَوْلی لَكَ فَأَوْلی
ثُمَ أَوْلی لَكَ فَأَوْلی،
وای بر تو! پس وای [بر تو!]/ بازهم وای بر تو! وای بر تو!
يعني اين ابتلائات و سختيها در مورد اين انسان جاهل تكذيب كننده، در وراي افراد ديگر واقع مي شود و واقع شدن اين سختيها در حقّ او، شايسته ترين چيز است.
از ديگر مصاديق اصل: تَوليَة است كه به معناي واقع كردن چيزي در امري است كه پيش از چيزي است كه گذشته است. مثلاً:
وَلّي وَجهَهُ عنه: يعني صورتش را در پسِ چيزي قرار داد كه تا پيش از اين در آن بود و آن را از مواجهه گذشته اش به چيزي كه پيش از آن بود، برگرداند.
سوره مباركه بقره آيه 142:
سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ التي كانوا عليها،
به زودی مردم كم خرد خواهند گفت: چه چيز آنان را از قبلهای كه بر آن بودند رويگردان كرد؟مردمان سفيه ميگويند: چه چيزي ايشان را از قبلهشان به وَراء (پشت) آن برگرداند؟!
سوره مباركه انفال آيه 16:
وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لقتال،
و هر كه در آن هنگام به آنان پشت كند- مگر آنكه [هدفش] كناره گيری برای نبردی [مجدّد]ي
عني هر كس در جنگ، پشتش را به سوي كافران برگردانَد، خشم خدا را براي خود برگزيده است. پس تَوليَة به اين معناست كه كسي خود يا ديگري را در پسِ امري معهود و شناخته شده قرار دهد، يا كسي را به عنوان وَلي و برپا دارنده و مدبّر براي اداره امور بگمارد. ضمناً تَوليت در عُرف: به معناي ولايت مطلق به كار ميرود. اما يكي ديگر از مصاديق اصل: تَوَلِّي است، كه به معناي اختيار ولايت است؛ به اين صورت كه استقرار در وراي مُتولّي عليه را برگزيند تا امورش را تدبير كند.
سوره مباركه اعراف آيه 196:
إِنَ وَلِيِّيَ اللَّهُ الذي نزل الكتاب وَ هُوَ يَتَوَلَّی الصَّالِحِينَ،
بی ترديد، سرور من آن خدايی است كه قرآن را فرو فرستاده، و همو دوستدار شايستگان است.
يعني خداوند، وليّ من است و او ولايت بر صالحان را اختيار ميكند.
همچنين تَوَلّي به معناي إدبار (پشت كردن) و إعراض (روي گرداندن) به كار ميرود؛ و اين معنا از لوازم ولايت است؛ زيرا ولايت، با انحراف و برگشتن از موارد ديگر، ملازمت دارد.
پس در اينجا، جهت ولايت و واقع شدن در وراي چيزي مورد نظر است و مفهوم اعراض، به دلالت التزامي فهميده ميشود. ضمن اينكه إعراض هم ميتواند از مصاديق اصل باشد؛ به اين شرط كه به معناي واقع شدن در وَراي امر اول باشد؛ يعني خارج شدن از برنامه معهود و شناخته شده به ماوراي آن.
سوره مباركه اعراف آيه 79:
فَتَوَلَّی عَنْهُمْ وَ قالَ يا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسالَةَ رَبِّي،
پس [صالح] از ايشان روی برتافت و گفت: ای قوم من، به راستی، من پيام پروردگارم را به شما رساندم.
ذكر كلمه عن، به طور صريح بر إعراض دلالت ميكند؛ ولي نه اعراض مطلق؛ بلكه إعراض و خروج از واقع شدن در وراء (پشت) چيزي.
سوره مباركه آل عمران آيه 32:
فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ،
پس اگر رويگردان شدند، قطعاً خداوند كافران را دوست ندارد.
پس روشن شد كه اصل ثابت در ماده: وقوع چيزي در وراي چيزي است؛ خواه به منظور تربيت و تدبير باشد. مانند: مقام ولايت، يا به منظور مخالفت، دشمني و إعراض؛ مانند: واقع شدن در محلي، در مقابل چيزي و در جهت پشت كردن به آن. همچنين در مُعتِق (آزاد كننده)، مُعتَق (آزاد كرده)، ياور، عمو، پسرعمو، هم پيمان، گروه، صاحب (همنشين) و همسايه: واقع شدن در وراي ايشان لحاظ ميشود. (همه اين موارد، معناهايي هستند كه لغويان براي دو واژه مولا و وَلي برشمرده اند.)